نهالِ مسئولیتپذیری
ما دوست داریم فرزندانی مسئولیتپذیر داشتهباشیم و امروزه حتما با انسانهایی مواجه شدهایم که زیر بار هیچ مسئولیتی نمیروند؛ کسانیکه با داشتن سن بالا حاضر به پذیرش مسئولیت ازدواج نیستند، کسانیکه مسئولیتهای خود را در شغلی که دارند به خوبی انجام نمیدهند، کسانیکه هیچ توجهی به مسئولیت اجتماعی خود ندارند و … از طرفی همه ما میدانیم که مسئولیتپذیری چیزی نیست که ناگهان در یک سنی رشد کند و در افراد به وجود بیاید، بلکه باید از سنین ابتدایی زندگی نهال مسئولیت پذیری را آبیاری کنیم تا در بزرگسالی به درختی تنومند تبدیل شود.
همة کودکان دوست دارند که خود را پاسخگو، توانا و قدرتمند ببینند چراکه میخواهند عزت نفس بیشتری کسب کنند و زندگی معنادارتری داشته باشند. هدف کودکان از انجام دادن کارها، صرفا خستهشدن و سرگرمی نیست. آنها مانند ما بزرگترها باید احساس کنند که برای دنیا مهم هستند و سهمی در این جهان دارند. بنابراین شما واقعا نیازی به آموزش برای مسئولیتپذیری بچهها ندارید؛ شما فقط باید به آنها بیاموزید که میتوانند سهم مثبتی در زندگی داشته باشند و باید به گونهای با کودکان برخورد کنید که آنها تمایل به انجام این کارها داشته باشند.
در فرایند رشد مسئولیتپذیری در کودکان، باید به چند نکتة مهم توجه داشت:
1- برای آموزش مسئولیتپذیری، از سنین کودکی شروع کنید، یعنی از وقتی که کودک شما 2-3 ساله است و میتواند اسباببازیهای خود را جمع کند. (بروئر، 2001)
2- کودکان و نوجوانان را در تصمیمگیریها مشارکت دهید. هر از گاهی جلسات مشورت خانوادگی تشکیل دهید و در آن جلسهها در مورد شیوة انجام کارها و برنامههای خانواده تصمیمی بگیرید که با مشارکت همة اعضای خانواده باشد.
3- از طریق بیان حکایت و قصه عمل کنید. همة کودکان قصه را دوست دارند و از آن پند میآموزند. آنها با شخصیتهای مورد علاقه خود در داستانی که میشنوند، همانندسازی میکنند. بنابراین اگر میخواهید مسئولیتپذیری را آموزش دهید یکی از راههای خوب، آن است که در قالب داستان بر روی شخصیتهایی تاکید کنید که مسئولیتپذیرند و بهدلیل این ویژگی پاداش میگیرند (بروئر، ۲۰۰۱)
4- وقتی کودکان شما خسته یا بیحوصلهاند از آنها نخواهید کاری انجام دهند. در این شرایط طبیعتا پاسخ کودکان به درخواست شما منفی خواهد بود. زمانی که فرزند شما بازی خسته کنندهای را پشت سر گذاشته یا زمانی که از مدرسه آمده است، قطعا زمان مناسبی برای انجام مسئولیتهایش نیست.
5- انتقاد همانند سمی است که آموزش مسئولیتپذیری را خنثی میکند. زیرا هیچکس دوست ندارد مورد انتقاد قرار گیرد. بنابراین اگر کاری را به اشتباه انجام داد، با بیان تند، اشتباه او را بیان نکنید و بههیچوجه او را به خاطر کاری که انجام داده است مسخره نکنید. همچنین در سنجش و ارزیابی عملکرد او، بر تلاشی که او انجام داده است تمرکز کنید و نه نتیجه ای که کسب کرده است؛ حتی اگر میبینیم که او تلاش زیادی انجام داده ولی به نتیجه نرسیده است، باید به شدت او را تشویق کنیم.
6- از مقایسه بپرهیزید، زیرا سبب کاهش اعتماد به نفس و احساس ناتوانی در افرادی میشود که در مقایسه با دیگران ضعیف قلمداد شدهاند. اینگونه احساس ناتوانی سبب میشود که فرد دست به کاری نزند تا احتمال شکست در آن کار را کاهش دهد (رئیس دانا، ۱۳۷۳).
7- برای فرزندان خود الگویی از مسئولیتپذیری ارائه دهید. یادگیری مشاهدهای با یادگیری از طریق الگو مورد تاکید برخی روانشناسان نظیر بندورا (۱۹۸۶) است ما چه بخواهیم و چه نخواهیم تحت تأثیر الگوهای مختلف قرار میگیریم. اگر والدین احساس مسئولیت و مراقبت را در کلیه رفتارهای خود نشان دهند، فرزندان نیز تحت تأثیر قرار خواهند گرفت. بهترین شیوة آموزش مسئولیتپذیری به کودکان آن است که تا جایی که ممکن است در حضور آنها مسئولیتپذیر باشید، در بیان و رفتار به آنها نشان دهید که برای دیگران ارزش قائلید، از ناراحتی دیگران رنج میبرید، و بر رفتارها و نفس خود کنترل دارید. (بروئر، 2001)
8- کارهای خانه را سرگرمکننده کنید. مثلاً میتوانید کارهای منزل را تبدیل به مسابقه کنید.(اگر خواهر و برادرها با هم مسابقه داشته باشند که چه بهتر!) یا در طول زمانی که با شما همکاری میکند، با او صحبت و شوخی کنید تا انجام کارها، بهانهای برای همصحبتی با شما شود.
9- وقتی او در حال انجام کاری است، او را کنترل نکنید تا او فکر کند که در مورد توانایی او شک دارید. همچنین کارهایی مناسب سن فرزندتان به او محول کنید و نه کارهای دشوار یا خیلی آسان. فرزند شما باید بفهمد که کاری که انجام میدهد، کاری واقعی است که کمک مهمی به روند فعالیتها میکند و نه اینکه کار او صرفاً برای سرگرمشدنش باشد.
10- مسئولیتی که باید انجام دهد را بهصورت کاملاً مشخص (ترجیحاً با نمایش آن کار توسط خودتان یا دیگری) به او یادآوری کنید. همچنین باید به قوانین پایبند باشید ولی از تنبیه و سرزنش خودداری کنید. به او بگویید که اگر هر کاری که مسئولیتش را دارد را به درستی انجام ندهد، چه عواقبی برایش خواهد داشت. مثلاً بداند اگر اتاقش مرتب نباشد، دیگر نمیتواند بهراحتی اسباببازی دلخواهش را پیدا کند یا اگر سطل زباله را تخلیه نکند، ممکن است بوی بدی را در خانه ایجاد کند.
11- برای اینکه فرزند شما بهتر بتواند کارهای خود را انجام دهد، وظایف او را در قالب یک برنامة زمانی قرار دهید و در این برنامه زمانی، کارهایی مانند تلویزیون دیدن یا تفریح کردن را به عنوان پاداش انجام وظایف قرار دهید.
بهطور کلی میتوان گفت که مسئولیتپذیری در کودکان، بستگی به تجارب مختلف آنها در خانواده دارد. هرگاه والدین سرمشق خوبی از مسئولیتپذیری ارائه دهند و فرزندان خود را به همکاری و مشارکت در تصمیمگیریها تشویق کنند و از انتقاد و بیاحترامی به فرزندان بپرهیزند، زمینة مناسبی برای پرورش احساس مسئولیت در کودکان فراهم کردهاند. قصهها و بازیهای کودکان نیز ابزاری مناسب برای پرورش رفتارهای توأم با احساس مسئولیت در آنان به شمار میآیند.
